महत्वपूर्ण पर्यायवाची शब्द | CTET PRT 2018 | CTET TGT 2018 |

पर्यायवाची शब्द : जिन शब्दों के अर्थ में समानता होती है, उन्हें समानार्थक, समानार्थी या पर्यायवाची शब्द कहते हैं.

CTET PRT 2018 एवं CTET TGT 2018 के लिए अतिमहत्वपूर्ण पर्यायवाची शब्द 

अ                                     

अग्नि – आग, अनल, पावक.

अपमान – अनादर, अवज्ञा, अवहेलना, तिरस्कार.

अलंकार – आभूषण, गहना, जेवर.

अहंकार – दंभ, अभिमान, दर्प, मद, घमंड.

अमृत – सुधा, अमिय, पीयूष, सोम.

असुर – दैत्य, दानव, राक्षस, निशाचर, रजनीचर, दनुज, रात्रिचर, तमचर.

अतिथि – मेहमान, अभ्यागत, आगन्तुक.

अनुपम – अपूर्भ, अतुल्य, अनोखा, अद्भुत, अनन्य.

अर्थ – धन, द्रव्य, मुद्रा, दौलत, वित्त, पैसा.

अश्व – हय, तुरंग, घोड़ा, घोटक, बाजि, सैन्धव.

अंधकार – तम, तिमिर, अँधेरा, तमस, अंधियारा.

आ

आम – रसाल, आम्र, सौरभ, अमृतफल

आग – अग्नि, अनल, हुतासन, पावक, कृशानु, वहनि, शिखी, वह्नि.

आँख – लोचन, नयन, नेत्र, चक्षु, दृष्टि.

आकाश – नभ, गगन, अम्बर, व्योम, आसमान, अर्श.

आनंद – हर्ष, सुख, आमोद, मोद, प्रमोद, उल्लास.

आश्रम – कुटी, विहार, मठ, संघ, अखाड़ा.

आंसू – नेत्रजल, नयनजल, चक्षुजल, अश्रु.

आत्मा – जीव, चैतन्य, चेतनतत्तव, अंतःकरण.

इ

इच्छा – अभिलाषा, चाह, कामना, लालसा, मनोरथ, आकांक्षा, अभीष्ट.

इन्द्र – सुरेश, सुरेन्द्र, देवेन्द्र, सुरपति, शक्र, पुरंदर, देवराज, महेन्द्र, शचीपति.

इन्द्राणि – इन्द्रवधू, मधवानी, शची, शतावरी, पोलोमी.

ई

ईश्वर – परमात्मा, प्रभु, ईश, जगदीश, भगवान, परमेश्वर, जगदीश्वर, विधाता.

उ

उपवन – बाग़, बगीचा, उद्यान, वाटिका, गुलशन.

उक्ति – कथन, वचन, सूक्ति.

उग्र – प्रचण्ड, उत्कट, तेज, तीव्र, विकट.

उचित – ठीक, मुनासिब, वाज़िब, समुचित, युक्तिसंगत, न्यायसंगत, तर्कसंगत.

उच्छृंखल – उद्दंड, अक्खड़, आवारा, निरकुंश, मनमर्जी, स्वेच्छाचारी.

उज्जड़ – अशिष्ट, असभ्य, गँवार, जंगली, देहाती, उद्दंड, निरकुंश.

उजला – उज्ज्वल, श्वेत, सफ़ेद, धवल.

उजाड़ – जंगल, बियावान, वन.

उजाला – प्रकाश, रोशनी, चाँदनी.

उत्कर्ष – समृद्धि, उन्नति, प्रगति, उठान.

उत्कृष्ट – उत्तम, उन्नत, श्रेष्ठ, अच्छा, बढ़िया, उम्दा.

उत्कोच – घूस, रिश्वत.

उत्पत्ति – उद्गम, पैदाइश, जन्म, उद्भव, सृष्टि, आविर्भाव, उदय.

उद्धार – मुक्ति, छुटकारा, निस्तार.

उपाय – युक्ति, साधन, तरकीब, तदबीर, यत्न, प्रयत्न.

ऊ

ऊधम – उपद्रव, उत्पात, धूम, हुल्लड़, हुड़दंग, धमाचौकड़ी.

ए

ऐक्य – एकत्व, एका, एकता, मेल.

ऐश्वर्य – समृद्धि, विभूति.

ओ

ओज – तेज, शक्ति, बल, वीर्य.

ओंठ- ओष्ठ, अधर, होंठ.

औ

औचक – अचानक, यकायक, सहसा.

औरत – स्त्री, जोरू, घरनी, घरवाली.

ऋ

ऋषि – मुनि, साधु, यति, संन्यासी, तत्वज्ञ, तपस्वी.

क

कच – बाल, केश, कुन्तल, चिकुर, अलक, रोम, शिरोरूह.

कमल- नलिन, अरविंद, उत्पल, राजीव, पद्म, पंकज, नीरज, सरोज, जलज, जलजात, शतदल, पुण्डरीक, इन्दीवर.

कबूतर – कपोत, रक्तलोचन, पारावत.

कामदेव – मदन, मनोज, अनंग, काम, रतिपति, पुष्पधन्वा, मन्मथ.

कण्ठ – ग्रीवा, गर्दन, गला.

कृपा – प्रसाद, करुणा, दया, अनुग्रह.

किताब – पोथी, ग्रन्थ, पुस्तक.

किनारा – तीर, कूल, कगार, तट.

कपड़ा – चीर, वसन, पट, वस्त्र, परिधान.

किरण – ज्योति, प्रभा, रश्मि, दीप्ति.

किसान – कृषक, भूमिपुत्र, हलधर, खेतिहर, अन्नदाता.

कृष्ण – राधापति, घनश्याम, वासुदेव, माधव, मोहन, केशव, गोविन्द, गिरधारी.

कान – कर्ण, श्रुति, श्रुतिपटल, श्रवण श्रोत, श्रुतिपुट.

कोयल – कोकिला, पिक, काकपाली, बसंतदूत, सारिका, कुहुकिनी, वनप्रिया.

क्रोध – रोष, कोप, अमर्ष, कोह, प्रतिघात.

कीर्ति – यश, प्रसिद्धि.

*ख *

खग – पक्षी, विहग, नभचर, अण्डज, पखेरू.

खंभा – स्तूप, स्तम्भ, खंभ.

खल – दुर्जन, दुष्ट, घूर्त, कुटिल.

खून – रक्त, लहू, शोणित, रुधिर.

*ग *

गज – हाथी, हस्ती, मतंग, कूम्भा, मदकल .

गाय – गौ, धेनु, भद्रा.

गंगा – देवनदी, मंदाकिनी, भगीरथी, विश्नुपगा, देवपगा, देवनदी, जाह्नवी, त्रिपथगा.

गणेश – विनायक, गजानन, गौरीनंदन, गणपति, गणनायक, शंकरसुवन, लम्बोदर, एकदन्त.

गृह – घर, सदन, भवन, धाम, निकेतन, निवास, आलय, आवास.

गर्मी – ताप, ग्रीष्म, ऊष्मा, गरमी.

गुरु – शिक्षक, आचार्य, उपाध्याय.

*घ *

घट – घड़ा, कलश, कुम्भ, निप.

घर – आलय, आवास, गृह, निकेतन, निवास, भवन, वास, वास-स्थान, शाला, सदन.

घृत – घी, अमृत, नवनीत.

घास – तृण, दूर्वा, दूब, कुश.

*च *

चरण – पद, पग, पाँव, पैर, पाद.

चतुर – विज्ञ, निपुण, नागर, पटु, कुशल, दक्ष, प्रवीण, योग्य.

चंद्रमा – चाँद, चन्द्र, शशि, रजनीश, निशानाथ, सोम, कलानिधि.

चाँदनी – चन्द्रिका, कौमुदी, ज्योत्सना, चन्द्रमरीचि, उजियारी, चन्द्रप्रभा, जुन्हाई.

चाँदी – रजत, सौध, रूपा, रूपक, रौप्य, चन्द्रहास.

चोटी – मूर्धा, सानु, शृंग.

*छ *

छतरी – छत्र, छाता.

छली – छलिया, कपटी, धोखेबाज.

छवि – शोभा, सौंदर्य, कान्ति, प्रभा.

छानबीन – जाँच, पूछताछ, खोज, अन्वेषण, शोध.

छैला – सजीला, बाँका, शौकीन.

छोर – नोक, कोर, किनारा, सिरा.

*ज *

जल – सलिल, वारि, नीर, तोय, अम्बु, पानी, पय, पेय.

जगत – संसार, विश्व, जग, भव, दुनिया, लोक.

जीभ – रसज्ञा, जिह्वा, वाणी, वाचा, जबान.

जंगल – कानन, वन, अरण्य, गहन, कांतार, बीहड़, विटप.

जेवर – गहना, अलंकार, भूषण.

ज्योति – आभा, छवि, द्युति, दीप्ति, प्रभा.

*झ

झूठ – असत्य, मिथ्या.

झण्डा - ध्वजा परचम पताका

त

तरुवर – वृक्ष, पेड़, द्रुम, तरु, पादप.

तलवार – असि, कृपाण, करवाल, चन्द्रहास.

तालाब – सरोवर, जलाशय, पुष्कर, पोखरा.

तीर – शर, बाण, अनी, सायक.

*द *

दास – सेवक, नौकर, चाकर, अनुचर, भृत्य.

दधि – दही, गोरस, मट्ठा.

दरिद्र – निर्धन, ग़रीब, रंक, कंगाल, दीन.

दिन – दिवस, याम, दिवा, वार.

दीन – ग़रीब, दरिद्र, रंक, अकिंचन, निर्धन, कंगाल.

दीपक – दीप, दीया, प्रदीप.

दुःख – पीड़ा,कष्ट, व्यथा, वेदना, संताप, शोक, खेद, पीर.

दूध – दुग्ध, क्षीर, पय, गौरस, स्तन्य.

दुष्ट – पापी, नीच, दुर्जन, अधम, खल, पामर.

दाँत – दन्त.

दर्पण – शीशा, आरसी, आईना.

दुर्गा – चंडिका, भवानी, कल्याणी, महागौरी, कालिका, शिवा, चण्डी, चामुण्डा.

देवता – सुर, देव.

देह – काया, तन, शरीर.

*ध *

धन – दौलत, संपत्ति, सम्पदा, वित्त.

धरती – धरा, धरती, वसुधा, ज़मीन, पृथ्वी, भू, भूमि, धरणी, वसुंधरा, अचला, मही, रत्नगर्भा.

धनुष – चाप, शरासन, कमान, कोदंड, धनु.

*न *

नदी – सरिता, तटिनी, सरि, सारंग, तरंगिणी, दरिया, निर्झरिणी.

नया – नूतन, नव, नवीन, नव्य.

नाव – नौका, तरणी, तरी.

*प *

पवन – वायु, हवा, समीर, वात, मारुत, अनिल.

पहाड़ – पर्वत, गिरि, अचल, शैल, भूधर, महीधर.

पक्षी – खेचर, दविज, पतंग, पंछी, खग, चिड़िया, गगनचर, पखेरू, विहंग, नभचर.

पति – स्वामी, प्राणाधार, प्राणप्रिय, प्राणेश.

पत्नी – भार्या, वधू, वामा, अर्धांगिनी, सहधर्मिणी, गृहणी, बहु, वनिता, दारा, जोरू, वामांगिनी.

पुत्र – बेटा, आत्मज, सुत, वत्स, तनुज, तनय, नंदन.

पुत्री – बेटी, आत्मजा, तनूजा, सुता, तनया.

पुष्प – फूल, सुमन, कुसुम, मंजरी, प्रसून.

*फ *

फूल – पुष्प, सुमन, कुसुम, गुल, प्रसून.

*ब *

बादल – मेघ, घन, जलधर, जलद, वारिद, पयोधर.

बालू – रेत, बालुका, सैकत.

बन्दर – वानर, कपि, हरि.

बिजली – घनप्रिया, इन्द्र्वज्र, चंचला, सौदामनी, चपला, दामिनी, तड़ित, विद्युत.

बगीचा – बाग़, वाटिका, उपवन, उद्यान, फुलवारी, बगिया.

बाण – सर, तीर, सायक, विशिख.

बाल – कच, केश, चिकुर, चूल.

ब्रह्मा – विधाता, स्वयंभू, प्रजापति, पितामह, चतुरानन, विरंचि, अज.

बलदेव – बलराम, बलभद्र, हलायुध, रोहिणेय.

बहुत – अनेक, अतीव, अति, बहुल, प्रचुर, अपरिमित, प्रभूत, अपार, अमित, अत्यन्त, असंख्य.

ब्राह्मण – द्विज, भूदेव, विप्र, महीदेव, भूमिसुर, भूमिदेव.

*भ *

भय – भीति, डर, विभीषिका.

भाई – तात, अनुज, अग्रज, भ्राता, भ्रातृ.

भूषण – जेवर, गहना, आभूषण, अलंकार.

भौंरा – मधुप, मधुकर, द्विरेप, अलि, षट्पद, भृंग, भ्रमर.

*म *

मनुष्य – आदमी, नर, मानव, मानुष, मनुज.

मदिरा – शराब, हाला, आसव, मद.

मोर – कलापी, नीलकंठ, नर्तकप्रिय.

मधु – शहद, रसा, शहद.

मृग – हिरण, सारंग, कृष्णसार.

मछली – मीन, मत्स्य, जलजीवन, शफरी, मकर.

माता – जननी, माँ, अंबा, जनयत्री, अम्मा.

मित्र – सखा, सहचर, साथी, दोस्त.

*य *

यम – सूर्यपुत्र, जीवितेश, कृतांत, अन्तक, दण्डधर, कीनाश, यमराज.

यमुना – कालिन्दी, सूर्यसुता, रवितनया, तरणि-तनूजा, तरणिजा, अर्कजा, भानुजा.

युवति – युवती, सुन्दरी, श्यामा, किशोरी, तरुणी, नवयौवना.

*र *

रमा – इन्दिरा, हरिप्रिया, श्री, लक्ष्मी, कमला, पद्मा, पद्मासना, समुद्रजा, श्रीभार्गवी, क्षीरोदतनया.

रात – रात्रि, रैन, रजनी, निशा, यामिनी, निशि, यामा, विभावरी.

राजा – नृप, नृपति, भूपति, नरपति, भूपाल, नरेश, महीपति, अवनीपति.

रात्रि – निशा, रैन, रात, यामिनी, शर्वरी, तमस्विनी, विभावरी.

रामचन्द्र – सीतापति, राघव, रघुपति, रघुवर, रघुनाथ, रघुराज, रघुवीर, जानकीवल्लभ, कौशल्यानन्दन.

रावण – दशानन, लंकेश, लंकापति, दशशीश, दशकंध.

राधिका – राधा, ब्रजरानी, हरिप्रिया, वृषभानुजा.

*ल *

लड़का – बालक, शिशु, सुत, किशोर, कुमार.

लड़की – बालिका, कुमारी, सुता, किशोरी, बाला, कन्या.

लक्ष्मी – कमला, पद्मा, रमा, हरिप्रिया, श्री, इंदिरा, पद्मजा, सिन्धुसुता, कमलासना.

लक्ष्मण – लखन, शेषावतार, सौमित्र, रामानुज, शेष.

लौह – अयस, लोहा, सार.

लता – बल्लरी, बल्ली, बेली.

*व *

वायु – हवा, पवन, समीर, अनिल, वात, मारुत.

वसन – अम्बर, वस्त्र, परिधान, पट, चीर.

विधवा – अनाथा, पतिहीना.

विष – ज़हर, हलाहल, गरल, कालकूट.

वृक्ष – पेड़, पादप, विटप, तरू, गाछ,
दरख्त, शाखी, विटप, द्रुम.

विष्णु – नारायण, चक्रपाणी.

विश्व – जगत, जग, भव, संसार, लोक, दुनिया.

विद्युत – चपला, चंचला, दामिनी, सौदामिनी, तड़ित, बीजुरी, घनवल्ली, क्षणप्रभा, करका.

बारिश – वर्षण, वृष्टि, वर्षा, पावस, बरसात.

वीर्य – जीवन, सार, तेज, शुक्र, बीज.

वज्र – कुलिस, पवि, अशनि, दभोलि.

विशाल – विराट, दीर्घ, वृहत, बड़ा, महान.

वृक्ष – गाछ, तरु, पेड़, द्रुम, पादप, विटप, शाखी.

*श *

शिव – भोलेनाथ, शम्भू, त्रिलोचन, महादेव, नीलकंठ, शंकर.

शरीर – देह, तनु, काया, कलेवर, अंग, गात.

शत्रु – रिपु, दुश्मन, अमित्र, वैरी, अरि, विपक्षी.

शिक्षक – गुरु, अध्यापक, आचार्य, उपाध्याय.

शेर – केहरि, केशरी, वनराज, सिंह.

शेषनाग – अहि, नाग, भुजंग, व्याल, उरग, पन्नग, फणीश, सारंग.

शुभ्र – गौर, श्वेत, अमल, वलक्ष, शुक्ल, अवदात.

शहद – पुष्परस, मधु, आसव, रस, मकरन्द.

*ष *

षंड – हीजड़ा, नपुंसक, नामर्द.

षडानन – षटमुख, कार्तिकेय, षाण्मातुर.

* स *

सीता – वैदेही, जानकी, भूमिजा, जनकतनया, जनकनन्दिनी, रामप्रिया.

साँप – अहि, भुजंग, ब्याल, सर्प, नाग, विषधर, उरग, पवनासन.

सूर्य – रवि, सूरज, दिनकर, प्रभाकर, आदित्य, दिनेश, भास्कर, दिनकर, दिवाकर, भानु, आदित्य.

संसार – जग, विश्व, जगत, लोक, दुनिया.

सोना – स्वर्ण, कंचन, कनक, हेम, कुंदन.

सिंह – केसरी, शेर, मृगपति, वनराज, शार्दूल, नाहर, सारंग, मृगराज.

समुद्र – सागर, पयोधि, उदधि, पारावार, नदीश, जलधि, सिंधु, रत्नाकर, वारिधि.

सम – सर्व, समस्त, सम्पूर्ण, पूर्ण, समग्र, अखिल, निखिल.

समीप – सन्निकट, आसन्न, निकट, पास.

समूह – दल, झुंड, समुदाय, टोली, जत्था, मण्डली, वृंद, गण, पुंज, संघ, समुच्चय.

सभा – अधिवेशन, संगीति, परिषद, बैठक, महासभा.

सुन्दर – कलित, ललाम, मंजुल, रुचिर, चारु, रम्य, मनोहर, सुहावना, चित्ताकर्षक, रमणीक, कमनीय, उत्कृष्ट, उत्तम, सुरम्य.

सन्ध्या – सायंकाल, शाम, साँझ, प्रदोषकाल, गोधूलि.

स्त्री – सुन्दरी, कान्ता, कलत्र, वनिता, नारी, महिला, अबला, ललना, औरत, कामिनी, रमणी.

सुगंधि – सौरभ, सुरभि, महक, खुशबू.

स्वर्ग – सुरलोक, देवलोक, दिव्यधाम, ब्रह्मधाम, द्यौ, परमधाम, त्रिदिव, दयुलोक.

स्वर्ण – सुवर्ण, कंचन, हेन, हारक, जातरूप, सोना, तामरस, हिरण्य.

सरस्वती – गिरा, शारदा, भारती, वीणापाणि, विमला, वागीश, वागेश्वरी.

सहेली – आली, सखी, सहचरी, सजनी, सैरन्ध्री.

संसार – लोक, जग, जहान, जगत, विश्व.

*ह *

हस्त – हाथ, कर, पाणि, बाहु, भुजा.

हिमालय – हिमगिरी, हिमाचल, गिरिराज, पर्वतराज, नगेश.

हिरण – सुरभी, कुरग, मृग, सारंग, हिरन.

होंठ – अक्षर, ओष्ठ, ओंठ.

हनुमान – पवनसुत, पवनकुमार, महावीर, रामदूत, मारुततनय, अंजनीपुत्र, आंजनेय, कपीश्वर, केशरीनंदन, बजरंगबली, मारुति.

हिमांशु – हिमकर, निशाकर, क्षपानाथ, चन्द्रमा, चन्द्र, निशिपति.

हंस – कलकंठ, मराल, सिपपक्ष,

मानसौक.

हृदय – छाती, वक्ष, वक्षस्थल, हिय, उर.

हाथ – हस्त, कर, पाणि.

हाथी – हस्ती, कुंजर, कूम्भा, मतंग, वारण, गज, द्विप, करी,पर्यायवाची शब्द